ديوان محاسبات در اصطلاح حقوقي چنين تعريف شده است: ديوان محاسبات دادگاهي است مالي كه مأمور معاينه و تفكيك محاسبات اداره ماليه و تفريغ كليه حسابداران خزانه بوده و نيز نظارت ميكند كه هزينههاي معينه در بودجه از ميزان معين شده تجاوز نكند و تغيير و تبديل نيابد و هر وجهي در محل خود صرف شود و نيز مكلف است كه در امر معاينه و تفكيك محاسبات ادارات دولتي و جمعآوري سند خرج محاسبات و صورت كليه محاسبات مملكتي اقدام نمايد. با توجه به صراحت قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران چگونگي ساختاري و مفهوم چنين تعريفي بهطور صريح در اصول 54 و 55 قانون اساسي آمده است. ديوان محاسبات كشور علاوه بر ستاد مركزي مستقر در پايتخت، در كليه مراكز استانها نيز به موجب قانون تشكيلات استاني دارد.
اهداف و وظايف ديوان محاسبات كشور
مطابق قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران و مقررات جاري مربوط، اهداف ديوان محاسبات كشور عبارتند از:
* اعمال كنترل و نظارت مستمر مالي به منظور پاسداري از بيتالمال.
* عدم تجاوز هرگونه هزينه از اعتبارات مصوب در بودجه كل كشور.
* مصرف هرگونه وجهي از بودجه كل كشور در محل مصرف قانوني تعيين شده.
* كنترل عمليات و فعاليتهاي مالي كليه وزارتخانهها، مؤسسات و شركتهاي دولتي و ساير دستگاههايي كه به نحوي از انحا از بودجه كل كشور استفاده ميكنند.
* بررسي و حسابرسي وجوه مصرف شده و درآمدها و ساير منابع تأمين اعتبار در ارتباط با سياستهاي مالي تعيين شده در بودجه مصوب با توجه به گزارش عملياتي و محاسباتي مأخوذه از دستگاههاي مربوطه.
* تهيه و تدوين گزارش تفريغ بودجه به انضمام نظرات خود و ارائه آن به مجلس شوراي اسلامي.
اختيارات ديوان محاسبات كشور
همچنين وظايف و اختيارات ديوان محاسبات كشور بر اساس مقررات جاري مربوط عبارت است از:
* حسابرسي يا رسيدگي كليه حسابهاي درآمد و هزينه و ساير دريافتها و پرداختها و نيز صورتهاي مالي دستگاهها از نظر مطابقت با قوانين و مقررات مالي و ساير قوانين مربوط و ضوابط لازمالاجرا، اعم از وزارتخانهها، مؤسسات، شركتهاي دولتي و ساير واحدها كه به نحوي از انحا از بودجه كل كشور استفاده مينمايند و هرگونه واحد اجرايي كه طبق اصول 44 و 45 قانون اساسي مالكيت عمومي بر آنها مترتب است و يا واحدهايي كه شمول مقررات عمومي در مورد آنها مستلزم ذكر نام است.
* بررسي وقوع عمليات مالي در دستگاهها به منظور اطمينان از حصول و ارسال صحيح و بهموقع درآمد و يا انجام هزينه و ساير دريافتها و پرداختها.
* رسيدگي به موجودي حساب اموال و داراييهاي دستگاهها.
* بررسي جهت اطمينان از برقراري روشها و دستورالعملهاي مناسب مالي و كاربرد مؤثر آنها در جهت نيل به اهداف دستگاههاي مورد رسيدگي.
* اعلام نظر در خصوص لزوم وجود مرجع كنترل كننده داخلي و يا عدم كفايت مرجع كنترل كننده موجود در دستگاههاي مورد رسيدگي با توجه به گزارشات حسابرسيها و رسيدگيهاي انجام شده جهت حفظ حقوق بيتالمال.
* رسيدگي به حساب كسري ابواب جمعي و تخلفات مالي و هرگونه اختلاف حساب مأمورين ذيربط دولتي در اجراي قوانين و مقررات مربوط.
* اقدام در حفظ حقوق بيتالمال در حدود قوانين و مقررات مالي.
* تنظيم دادخواست عليه مسئول يا مسئولين خاطي از مقررات مالي و طرح در هيأتهاي مستشاري.
* رسيدگي به مورد كسري ابواب جمعي مسئولين و طرح دادخواست عليه آنها و صدور آرا متناسب با موضوع مطروحه.
رسيدگي و انشاء رأي نسبت به:
* عدم ارائه صورتهاي مالي – حساب درآمد و هزينه- دفاتر قانوني و صورتحساب كسري و يا اسناد و مدارك در موعد مقرر به ديوان محاسبات كشور.
* تهيه زائد بر اعتبار و يا عدم رعايت قوانين و مقررات مالي.
* عدم واريز بهموقع درآمد و ساير منابع تأمين اعتبار منظور در بودجه عمومي به حساب مربوط و همچنين عدم واريز وجوهي كه به عنوان سپرده يا وجهالضمان و يا وثيقه و يا نظاير آنها دريافت ميگردد.
* عدم پرداخت به موقع تعهدات دولت كه موجب ضرر و زيان به بيتالمال ميگردد.
* سوء استفاده و غفلت و تسامح در حفظ اموال و اسناد و وجوه دولتي و يا هر خرج يا تصميم نادرست كه باعث اتلاف يا تضييع بيتالمال شود.
* گزارشهاي حسابرسي و گواهي حسابهاي صادره توسط ديوان محاسبات كشور.
* پروندههاي كسري ابواب جمعي مسئولين ذيربط.
* ايجاد موانع و محذورات غيرقابل توجيه از ناحيه مسئولين ذيربط دستگاهها در قبال مميزين و يا حسابرسها و ساير كارشناسان ديوان محاسبات كشور در جهت انجام وظايف آنان.
* پرداخت و دريافتهايي كه خلاف قوانين موجود به دستور كتبي مقامات مسئول صورت گيرد.
* تأييد و يا صدور رأي نسبت به گزارشات حسابرسان داخلي و خارجي شركتها و مؤسسات و سازمانهاي مربوط.
* اعمال مجازات اداري متخلفين علاوه بر صدور رأي نسبت به ضرر و زيان وارده به بيتالمال.
* ارسال پروندههاي مربوط به وقوع جرم به مراجع قضايي جهت تعقيب متهمين.
* پروندههاي مسئولين امر كه بدون سوء نيت ضرري به بيتالمال وارد كردهاند.
* تخلفات ناشي از دستور رئيسجمهوري و معاون اول و وزرا و صدور حكم مبني بر جبران ضرر وارده و اعلام گزارش نحوه تخلف به مجلس شوراي اسلامي.
* تعقيب جرائم عمومي از طريق مراجع قضايي.
* اجراي آراي ديوان محاسبات كشور و اعلام گزارش موارد بلااجرا به مجلس شوراي اسلامي.
* درخواست تأمين خواسته و يا محكومبه.
* ايجاد هماهنگي و وحدت رويه در انجام وظايف هيأتهاي مستشاري.
* صدور رأي در خصوص تفريغ بودجه و گزارش نهايي آن.
* حسابرسي و رسيدگي به حسابهاي درآمد و هزينه، صورتهاي مالي، اسناد و مدارك مربوط به دستگاهها.
* تهيه دستورالعمل مربوط به مدت و نحوه نگهداري، حفظ اسناد دفاتر، صورت حسابهاي مالي و مدارك مزبور كه توسط دستگاهها به ديوان محاسبات كشور ارسال ميشود و يا مداركي كه توسط ديوان محاسبات كشور تهيه ميگردد بهصورت عين و همچنين طرز تبديل آنها به عكس يا فيلم و يا ميكروفيلم و يا ميكروفيش يا نظاير آن و همچنين طريقه محو اسناد و مدارك مزبور.
* تعيين نحوه حفظ و نگهداري و بايگاني صورت حسابهاي مالي و اسناد و مدارك مربوط در دستگاهها.
* رسيدگي به موضوعاتي كه حسب مورد از طرف مجلس شوراي اسلامي ارجاع ميشود.
* تحقيق و تفحص در كليه امور مالي كشور.
* عضويت در سازمانهاي بينالمللي مربوط نظير سازمان بينالمللي مؤسسات عالي حسابداري (اينتوساي) و سازمان آسيايي مؤسسات عالي حسابداري (آسوساي).